Türk İslam medeniyetlerinde önemli bir yere sahip olan tezhip sanatında kullanılan motifleri bu yazımızda inceliyoruz.
Tezhip, levha ve kitapların altın varak veya diğer çeşitli renkler kullanılarak motiflerle süslenmesi sanatıdır. Diğer bir ifadeyle altınlamak, yaldızlamak anlamına gelir. Tezhip, özellikle hüsn-ü hat sanatı ile iç içe geçmiş yazı kenarlarının süslenmesi için kullanılan bir sanat dalıdır. Farklı medeniyetlerde müzehhipler, yüzyıllar boyu tezhip sanatı ile uğraşarak çok nadide eserler meydana getirmiştir.
Türk İslam medeniyetlerinde de sanatsal uğraşlarda tezhip önemli bir yere sahiptir. Tarihte edebi eserler, mimari yapılar, halı işlemeleri, madeni eşyalar gibi birçok alanda tezhip sanatının kullanıldığı görülür. Günümüzde tezhip sanatı kitap, cilt, levha süslemeleri ve yapıların iç mekanlarında hâlâ kendisine yer bulur. Tezhip sanatının, yazının bütünleyici bir ögesi olduğu düşünülebilir. Tezhip yazılı kelâmın görsel açıdan algılanmasında etkili bir sanattır.
Tezhip Sanatı Motifleri
Tezhip sanatı gerçekleştirilirken bazı motifler ve teknikler kullanılır. Çiçek motifleri ve geometrik motifler tezhip sanatında en fazla kullanılan desenlerdir. Tezhipte en çok kullanılan çiçek motifleri; münhani, hatai, rumi olarak sıralanabilir. Ayrıca, natüralist ve yarı stilize motifler de tezhipde kullanılan çiçek süslemeleridir.
Tezhip sanatında yaygın olarak kullanılan bir diğer bezeme çeşidi geometrik motiflerdir. Sanat dalında süsleme için kullanılan geometrik motifler; bulut, tığ, çintemani şeklinde ifade edilebilir. Geometrik şekiller genellikle daire, üçgen, dikdörtgen, kare formlarının birlikte kullanılmasıyla elde edilir.
Tezhip Sanatı Motif Çeşitleri
Tezhip süslemelerinde işlenen motiflere göre farklı teknikler, renkler, çizgiler kullanılır. Motif çeşitlerine göre tezhip sanatının üslupları farklılaşır. Tezhip sanatında en fazla kullanılan motif çeşitleri geometrik ve çiçek desenleri olarak öne çıkar.
Rumi
Rumi, tezhip sanatında en çok kullanılan çiçek motifleri arasındadır. Rumi motifi, Abbasiler, Osmanlı Devleti, Karahanlılar, Endülüs Emevileri, Memlükler, Selçuklular gibi farklı medeniyetlerde kullanılmıştır. Coğrafi olarak Mısır’dan Anadolu’ya, İspanya Endülüs’ten Afganistan’a kadar tezhip sanatının farklı medeniyetlerde ortak dil olduğu görülür. Rumi motiflerinin çizim şekillerine göre işlemeli, dilimli, medcezir, müsenna, yalın, muharrel gibi farklı çeşitleri vardır.
Münhani
Münhani, tezhipte kullanılan bir diğer çiçek motifidir. Genellikle yumuşak ve kavisli desenlerden oluşur. Selçuklu medeniyetinde yaygın olarak kullanıldığı bilinir. Münhani motifinin kendine özgü bir renklendirme tekniği bulunur.
Hatai
Tezhip sanatında kullanılan ana çiçek motifleri olarak tanımlanabilir. Hıtay, hatay olarak da ifade edilebilen Hatai’nin doğuş kaynağının Orta Asya, Türkistan olduğu belirtilir. Tabiattaki çiçek ve bitkilerin gerçek görünümlerinin müzehhip tarafından üsluplaştırılarak işlenmesidir. Hatai motiflerinde simetri tekniği yaygın olarak kullanılır.
Natüralist Çiçekler
Natüralist çiçekler diğer bir tanımla şüküfeler olarak ifade edilir. Natüralist çiçek motiflerinin 18.yüzyılın ilk yarısında Avrupa’daki resim sanatının etkileriyle ortaya çıktığı bilinir. Osmanlı Devleti’nde Lale Devri etkisiyle ilim, fen, mimari, teknik alanda ortaya çıkan yeniliklerin tezhip süsleme sanatını da etkilediği görülür. Lale Devri’nden itibaren mimari eserler ve süsleme sanatında ortaya çıkan barok ve rokoko üslubu tezhibe de yansımıştır. Çiçek buketi, çiçek süslemeleri müzehhipler tarafından şuküfe tarzı olarak ifade edilen yeni bir üslupla işlenmiştir. Bu üslupta, müzehhipler ince tarama tekniğini kullanmıştır.
Yarı Stilize Çiçek Motifleri
Yarı stilize çiçek motifleri, tezhip sanatındaki kronolojik sürece göre 16. yüzyılda Kara Memi’nin süsleme sanatına getirdiği bir yeniliktir. Yarı stilize çiçekler, hatai motiflerine göre karanfil, sümbül, lale, gül, nergis çiçekleri daha az stilize edilerek, dalında yaprağı ile birlikte tezhip sanatında işlenmiştir.
Çintemani
Tezhip sanatında kullanılan geometrik motiflerdendir. Kökeninin Orta Asya’ya uzandığı belirtilir. Üç yuvarlak, iki dalgalı motif gibi farklı geometrik desenler motifin işlenmesinde kullanılır.
Bulut
Bulut, tezhipte kullanılan bir diğer geometrik motiftir. Yazma eser süslemelerinden yaygın olarak kullanılan motiflerdendir. Bulut motifinin; bürde, dolantı, ortabağ, tepelik, ayırma, gerdanlık gibi farklı çeşitleri vardır.
Tığ
Tezhipte ana süslemeler arasındaki geçişleri tamamlamak için kullanılan motiflerdir. İnce süslemeler olarak tanımlanabilecek tığ motifleri; S ve C kıvrımları, çizgilerden oluşur.
Zencerek
Kelime manası küçük zincir anlamındadır. İki çizgi arasında zincirleme halkalar şeklinde işlenir. Süslemenin zemini yaldızlanarak üzerine mürekkeple motiflerin işlendiği bir süsleme suyu olarak kullanılır. Yazıdan bezemeye geçişte bordür işlevi görür.
Tezhip motifleri de sanat alanında yaşanan gelişmelerden etkilenmiştir. Geçmişten günümüze birçok çiçek ve geometrik motif tezhip sanatında kullanılmış, böylece ortaya farklı üslup ve teknikler çıkmıştır.
