Hüsn-i hat, tezhip, ebru, minyatür, çini ve daha birçok farklı İslami sanat dalında kullanılan her rengin, motifin, eylemin anlamı vardır.
İslami sanatları anlamak için felsefeyi ve tasavvufu da anlamak gerekir. İslam’da tasvirin yasak olması anlatılmak istenenin daha farklı yollarla aktarılmasının sebebidir. Sonsuzluğa uzayan motiflerden doğadan ilham alan renklere hepsi ayrı bir ifade taşıyan sanatsal öğeler sanatın temelidir.
İslami Sanatlarda Renk Kullanımının Felsefesi
İslam sanatlarında doğa, maneviyat, insan tabiatı ile bütünleşen unsurların kullanımı yaygındır. Farklı sanat dallarında sıklıkla görülen beyaz, siyah, kırmızı, mavi, yeşil, sarı, turkuaz gibi renkler de anlamlarıyla bir bütün olarak sanata dönüşür. Geleneksel ve manevi değerlerle zenginleşen anlamlar estetik düzen içerisinde fırça darbelerine konu olur.
İslami sanatlarda estetik ve güzellik Allah’ın nurunun yeryüzündeki yansıması olarak kabul edilir. Bu nedenle yapılan her sanat eserinde, uğraşılan her sanat dalında anlam öncelikli tutulur. Renk, şekil, motif gibi farklı sanat unsurları kullanılarak eser kadim bir dinin söylemlerini yansıtan araç haline dönüşür. Sanatı sadece estetik olarak gözle incelemek hiçbir zaman yeterli değildir, sanatçının anlatmak istediği sırlar renk ve şekillerde aranmalıdır.
İslami Sanatlarda En Çok Kullanılan Renkler ve Anlamları
Dünya üzerinde sayısız renk tonu olsa da İslami sanatlarda ana renkler ve doğadan bazı renklerin yeri ayrıdır. Bu renkler sadece estetik uyumundan dolayı değil anlamıyla da sanatın parçası olur. Örneğin kırmızı renk canlı görünümüyle mutluluğu temsil eder. Karakter olarak başladığı işi sonuna kadar devam ettirebilen kararlı, istikrarlı kişileri ifade eder. Tasavvufta kan rengi olduğundan Allah’a kavuşma “vuslat” ile eş anlamlıdır. Fiziksel bedene ve maddi dünyaya veda ederek manevi olarak ruhun yeniden doğuşunu simgeler. Mevlevilikte şeyhlerin kaftanları ateş ile güneşin batışındaki rengini yansıtan kırmızıdır.
- Yeşil, insan psikolojisi üzerinde en etkili olduğu bilinen renktir. Doğanın rengi olduğundan insan ruhunda güvende olma duygusunu oluşturur. Huzur, güven, istikrarı temsil eden rengin Kur’an-ı Kerim’de bolluk ve bereket ile ilişkilendirildiği bilinir. Doğa, cennet ve bollukla ilişkilendirilen bu renk bir olayın hayır ya da şer olduğunu anlamak için yatılan istiharede de olumlu anlama gelir. Kemal insan rengi olduğu kabul edilen yeşil renk sanatın da vazgeçilmez parçalarından biridir.
- Mavi, turkuaz, firuze, lacivert tonları İslam sanatının güzide renkleri arasındadır. Bu renklerin her biri farklı ama yakın anlamlara gelir. Gökyüzü ile denizin rengi olan mavi geniş ufukları, sınırsızlığı, huzuru, sükûneti sembolize eder. Güneş doğudan doğarken yani yeryüzü aydınlanırken insanlar, bitkiler, doğa uyanır. Bu nedenle göğün rengi merhamet, iyi niyet, dürüstlük, barış, uzlaşma gibi olumlu anlamlarda kullanılır. Turkuaz ise İslami sanatlarda en pozitif anlamları taşıyan yeşil ile mavinin bir araya gelmesiyle oluştuğundan özeldir. İki rengin olumlu özelliklerini kendisine topladığına, kötü enerjiyi uzak tuttuğuna inanılır.
- Siyah, güç ve tutkunun rengi olduğundan farklı bakış açıları içinde harmanlanarak kullanılır. Şirk, şüpheyle olumsuz olarak ilişkilendirilen alimlerin karşısında tüm renklerin ortak paydası olduğunu düşünenler de vardır. İslami sanatlarda siyah renk ince işçilikle kontür çizgisi yaparken sıklıkla tercih edilir. Geniş alanlarda belirgin siyah kullanımı kasvet, karanlık, boşluk, kötülük anlamlarıyla birlikte düşünülebilir.
- Beyaz ise siyahın tam aksi kabul edilir hatta bazı alimler tarafından renk değil “ışık” olarak görülür. Temizlik, saflıkla ilişkilendirilen beyaz renk yüceliği vurgulamak için kullanılır. Örneğin tüm herkesin farklı renkler giydiği minyatürde beyaz renk giyen kişi aralarında en ulu ya da mazlum olandır. Tasavvufta bazı alimler insan vücudunun enerjisinin siyah olarak başladığını ama iyi insan oldukça kırmızı, sonra beyaza dönüştüğünü düşünür. Aydınlık, gündüz, ışığa işaret eden renk cemal insanlarla ilişkilendirilir.
- Sarı renk ise İslam sanat dallarında felsefi açıdan bakıldığında zaaf, hastalık, zayıflıkla ilişkili olarak kullanılır. Güneşin rengi olduğundan iyi anlamda kullanılan sanatçılar olsa da genellikle kullanım yerine göre olumsuz anlamı baskındır. Kalbinin nurunun sarı olduğunu, altın renginin bilgiye işaret ettiğini düşünenler vardır. Bu nedenle normal sarı tonunun yerine göre olumsuz, altın renginin tamamen olumlu kullanıldığı söylenebilir.
İslam Sanatında Renklerin Tercih Edilme Sebepleri
Sanatta renklerin dili ait olduğu kültüre, geleneğe, dine, felsefeye göre değerlendirilir. Örneğin Hristiyan sanatında mor renk zenginlik, ihtişam, soylulukla ilişkilendirilirken İslam sanatında çok fazla yer bulmamıştır. Bu nedenle İslam sanatında renklerin tercih edilme sebepleri düşünülürken ait olduğu kültür, tasavvuf felsefesi göz önüne alınmalıdır. Türk kültüründe sarı renk dünyanın merkezini ve gücü sembolize ederken tasavvufta zayıflık anlamına gelebilir. Bu nedenle Türk kültürünün yaygın olduğu yerlerde sarı daha olumlu anlamlarda sıklıkla kullanılır.
İslam sanatında renkler duyguyu, ifadeyi ya da olguyu anlatmak için tercih edildiğinden anlamlarıyla birlikte incelenir. Çini, ebru, tezhip, minyatür gibi farklı sanat dallarında renkler sadece renk değil, bir anlama sahip olan sembolik unsurlardır. Sanatta renkler inançlar çerçevesinde şekillenerek ifadeyi kuvvetlendirmek için tercih edilir. Sanatçının bakış açısını anlamak için inancı, dini, yaşadığı dönemi ve kültürü de göz önüne almak gerekir.
